تاریخچه سنگ های تزیینی در ایران
تولید و مصرف سنگهای تزئینی و نما در ایران دارای تاریخچه ای طولانی است. استفاده از این سنگ ها در هزاره های نخست شکل گیری تمدن در سرزمین ایران، چه بعنوان سنگ های ساختمانی و چه سنگ های تزئینی داخل بناها مرسوم بوده است. آثار بجامانده از مصرف چنین سنگ هایی در تخت جمشید، پاسارگاد، تخت سلیمان و بسیاری از بناهای ساسانی وبناهای اسلامی تا امروز در سراسر سرزمین ایران پراکنده است . اشیاء زینتی ساخته شده از انواع سنگ های مرمر، مرمریت، اونیکس و غیره، اعم از ظروف و زینت آلات زنانه، در موزه های ایران و دیگر نقاط جهان وجود دارد. تزئینات داخل بناهای تاریخی نیز که بعضاً سالم از زیرخاک درآمده اند نشان از استفاده سنگ های مذکور در تزئینات داخل ساختمان دارد. اکتشاف، استخراج، حمل، برش، ساب و مصرف سنگ های تزئینی و نما که در طول زمان به روش سنتی در ایران جریان داشته در دهه های اخیر تحولی اساسی یافته است . نمود اصلی و اساسی این تحول، بکارگیری روش غربی در این صنعت معدنی است که تغییرات کیفی و کمی کلی در تولید و مصرف این گروه از ذخائر معدنی را به همراه داشته است. تنوع سنگ های تزئینی اعم از رسوبی، دگرگونه و آذرین نفوذی و خروجی از یک سو و تنوع روشهای استخراج و تولیدکوب و برش و ساب و تیشه ای کردن از سوی دیگر و همچنین افزایش بسیار شدید مصرف آن در ساخت و سازهای کشور در عهد معاصر باعث شده که این صنعت بصورت یک حرفه مهم در اقتصاد ایران درآید. روش های استخراج بدون آتشباری و بکارگیری وسیع ماشین های سخت بر دو تحول بزرگ اخیر در صنعت سنگ ایران است که در دهه اخیر صورت گرفته و هر کدام به نوبه خود توانسته تولید و مصرف کیفی و کمی سنگ های تزئینی و نما را توسعه دهد .
سرزمین ایران بدلیل تنوع رخدادهای زمین شناسی و عریان بودن نسبی سنگ های مختلف بدلیل پوشش ناچیز جنگلی و خاک ها، از نظر طبیعی دارای پتانسیل بالایی از انواع سنگ های تزئینی و نما، از جمله سنگ های نرم بر و سخت بر است. این فراوانی و تنوع اجازه می دهد که ایران بتواند در بازار داخلی و جهانی جایگاه مهمی را کسب کن د . موقعیت جغرافیایی ایران از نظر بدست آوردن بازارهای خارج نیز بسیار خوبست. زیرا کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، به مناسبت اینکه رهنمون های زمین شناسی محدودی دارند و کشورهای اروپایی و خاور دور، بدلیل مسائل زیست محیطی، امکانات کمتری برای گسترش معدنکاری و صنایع سنگین ازجمله صنعت سنگ را دارند و بالاخره بدلیل گرانی انرژی و کار، مزیت نسبی ایران برای توسعه این صنعت را ندارند. لذا ایران م یتواند تولید و همچنین ایجاد صنایع پائین دستی سنگ های تزئینی و نما بازار بهتری را برای صادرات ایجاد کند.
تقسیم بندی انواع سنگ های تزئینی و نما آنچه بعنوان سنگ های تزئینی و نما در ایران شهرت یافته از دیدگاه های مختلف دسته بندی شده است. بعضی از این دسته بندی ها توسط معدنکاران و دارندگان کارخانه های سنگ بری و تولیدکنندگان و فروشندگان و مصرف کنندگان آنها ابداع شده است. در کلی ترین دسته بندی، کلیه سنگ های تزئینی و نما، بر حسب مقاومت آنها در برش به دو دسته نرم بر و سخت بر تقسیم شد هاند که براساس سختی آنها که نوع اره برش را تعیین می کند صورت گرفته است. در دسته بندی دیگری که کمی متنوع تر است سن گها در بازار تولید و مصرف به گرانیت از یکسو و انواع سنگ های مرمریت، تراورتن، چینی و غیره از سوی دیگر تقسیم شده اند. در این دسته بندی “گرانیت” الزاماً در معنی ” سنگ شناختی” و علمی خود بکار نمی رود. بلکه اصطلاحی است که انواع سنگ های آذرین، اعم از نفوذی و خروجی و یا طیف کاملی از اسیدی تا اولترابازیک (فوق قلیایی) را می پوشاند.
سنگ های غیر “گرانیت” که از نظر سن گشناختی در گرو ههای رسوبی و یا دگرگونه قرار می گیرند در عرف معدنکاران دارای نامهای متعددی ازجمله تراورتن، مرمریت، چینی، کریستال و بسیاری نامهای دیگر می باشد. گفتنی است که چه سنگهای معروف به گرانیت و چه دیگر سنگ ها بر حسب رنگ، سختی، بافت، منطقه جغرافیایی و حتی موقعیت چینه شناختی آنها در بازار تولید و مصرف دارای نامهای بسیاری هستند که جمع آوری، ثبت و دسته بندی آنها، خودکاری پژوهشی را می طلبد. برای مثال از نامهائی که بر اساس رنگ بر انواع سنگ ها نهاده شده، می شود گرانیت سبز کاهویی، تراورتن لیموئی و یا گردوئی، مرمریت قرمز و غیره را نام برد. از نظر موقعیت جغرافیایی محل تولید سنگ نیز نامهای مرمریت لای بید، مرمریت سمیرم، گرانیت شاه کوه، چینی نیریز، چینی ازنا و غیره بر انواع سنگها نهاده شده است . البته از نظر زمین شناختی، سنگ شناختی و طبیعی و کاربری آنها در نما و تزئینات داخلی بناها کمتر به دسته بندی سنگهای تزئینی و نمای ایران اقدام شده است. در این مورد نیز شایسته است که اقدام پژوهشی صورت گیرد. در این مورد نیز پیشنهادی در پایان این نوشتار ارائه شده است .
موقعیت جغرافیایی و استراتیگرافی سنگ های تزئینی و نمای ایران سنگ های تزئینی و نما اعم از سنگ های رسوبی، آذرین و دگرگونی در سراسر سرزمین کامبرین تا عهد حاضر پراکنده اند. لیکن این سنگ ها، چه از دیدگاه گسترش جغرافیایی و چه گسترش افق ها در طول زمان تاریخ تکامل پوسته ایران زمین دارای نظم و قانونمندی طبیعی و متالوژنی خود می باشند. لذا اگر درباره این قانونمندی بررسی کنیم و آن را به دقت دریابیم می توانیم ذخایر بهتر و بیشتری را با ردیابی قانونمند آن ها کشف و معرفی کنیم. مثلاً سنگ های تراورتن، در دوران چهارم زمین شناسی و در عهد حاضر تشکیل شده و نیز درحال تشکیل هستند. از نظر جغرافیایی نیز پراکندگی عمده سنگ های تراورتن روی یک محور شمال غرب- جنوب شرق از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران، یعنی از ماکو و آرارات تا شرق خاش در بلوچستان می باشد. عمده سنگ های چینی و کریستال ایران نیز از نظر زمانی مربوط به پالئوزوئیک بالا و تریاس می باشند و گسترش عمده آن ها روی یک محور، از سنندج تا سیرجان،قرار می گیرد. این دو مورد را برای مثال ذکر کردم که منظورم را از اهمیت بررسی گسترش قانونمند زمانی- مکانی انواع ذخایر و پتانسیل سنگ های تزئینی و نمای ایران بیان کنم. لیکن این کار، با دقت و ممارست کافی صورت نگرفته و لازم است که انجام شو د . البته پژوهش مقدماتی در این زمینه در سال ۱۳۶۷ به همت وزارت معادن و فلزات وقت و ” شورای هماهنگی سنگ های تزئینی و نما” صورت گرفت که می تواند به عنوان الگو و نمونه ای برای اجرای چنین بررسی درنظر گرفته شود .سن مجموعه دگرگونی- ولکانیکی دربرگیرنده افق های مرمریت، چینی و کریستال به پرموتریاس تا پالئوزوئیک بالا نسبت داده شده است. نوار فرعی مشابهی در خراسان قرار دارد. سنگ های مرمریت، چینی و کریستال درون آمیزه رنگین و فلیش نیز، در یک مجموعه افیولیتی جای گرفته که در سه بخش کشور یعنی فارس، خراسان و بلوچستان گسترده شد هاند. در کربناتهای کرتاسه میانی نیز گروه نسبتاً بزرگی از معادن مرمریت و سنگ سیاه (لاشتر و نجف آباد) قرار دارند که در محدوده ای مستطیل شکل، با روند نزدیک به شرقی- غربی، از شهرکرد و جوشقان تا کرمان گسترده است. مجموعه ای از مرمریت ژوراسی ک -کرتاسه نیز در شمال شرق باختران جزو این ذخایر قرار می گیرند سنگ آهک سازند آسماری و سازند قم در بخش وسیعی از کشور، در اطراف کویر مرکزی و بر روی نوار باریکی بین اسلام آباد غرب و شهرکرد و همچنین در شمال آذربایجان غربی ذخایر قابل توجهی از مرمریت را دربر گرفته اند. ذخایری از سنگهای آذرین همچون گرانیت، گابرو، دیوریت و سرپانتیت در گوشه و کنار کشور (همدان، ماسوله و مشهد) مورد استفاده می باشند . در مورد نحوه تشکیل مرمریت و چینی و کریستال در محور سنندج- سیرجان باید گفت که دیگر مواد تشکیل C a++ و ,Mg++ تأمین یو نها ی دهنده مرمریت و دیگر سنگهای در برگیرنده، از منشاء فعالیت ماگمائی افیولیتی، شامل طیف کامل ولکانیزم زیردریائی از اولترابازیک و بازیک تا اسیدی تأمین شده است و شدت کریستالین بودن انواع سنگ های مرمریت، عمدتاً مربوط به درجة خلوص لجن کربناتی در موقع رسوب از آب دریا و تحولات و کریستالیزاسیون دیاژنتیکی است و پدیده متامورفیزم، الزاماً، سبب کریستالیزاسیون، در اکثر موارد، نشده است. نحوة تشکیل مرمریت در مجموعه آمیزه رنگین نیز مشابه نحوه تشکیل مرمریت نوار سنندج- سیرجان اس ت . بررسی تنگناها و ارائه پیشنهاد صنعت سنگ در سالهای اخیر توانسته است توان بالقوه خود را برای ایجاد شغل و ثروت نشان دهد. هر چند که بسیاری از فعالیت های استخراج، فرآوری و فروش داخلی و خارجی سنگ ایران توسط بخش خصوصی و بدون حمایت برنامه ریزی شده دولت صورت گرفته لیکن بازار سنگ ایران در سه دهه اخیر، بتدریج رونق داخلی و خارجی روزافزونی داشته است. کیفیت بعضی از سنگهای ایران در بازار جهانی، اگر ب یرقیب نباشد کم رقیب است. تراورتن قرمز و لیموئی و انواع گرانیت سبز و یا مرمر (اونیکس) ایران خواهان فراوانی در سراسر جهان دارد. تساهل های نسبی زیست محیطی و قوانین و مقررات سهل، برای استخراج و فرآوری سنگ در ایران و ارزانی انرژی و دستمزد از دیگر مزیت های نسبی ایران در تولید و صادرات سنگهای تزئینی است. نزدیکی و دسترسی آسان به بازارهای جهانی نیز از مزیت های ایران است. سلیقه و ذوق ایرانی، البته در صورتیکه شکوفا شود، می تواند در تولید محصولات سنگی، اعم از سنگهای نما و تزئینی داخل بناها و یا تولید اشیاء زینتی سنگی، منشاء اثر اقتصادی باشد.
در عین حال وضع موجود استخراج، فرآوری و بازار فروش سنگهای تزئینی و نمای ایران مناسب نیست. در امر اکتشاف و استخراج تنگناها و مسائلی داریم که استخراج غیر فنی و آسیب رساندن به محیط زیست از آن جمله است. در فرآوری انواع سنگها مسائل متعددی داریم. نه تکنیک، نه دقت و ظرافت و نه هنر در برش و ساب سنگ های تزئینی و نما در حدی که مطلوب باشد و ارزش افزوده را بالا ببرد و از اتلاف سنگ خام و انرژی و نیروی کار انسانی جلوگیری کند وجود ندارد. سنگ ایران از نظر طبیعی به خوبی و شهرت به بازارهای جهانی، بخصوص به بازار فرآوری ایتالیا، ژاپن، کره و دیگر کشورهای اروپائی و آسیای جنو بشرقی راه یافته است. لیکن محصولات فرآورده شده این سنگ ها، برای پذیرفته شدن در بازار مصرف چنین کشورها و یا کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس جایگاهی شایسته ندارد. جای بسی تأسف است که بعضی از تولیدات سنگی معادن و کارخانه های سنگ بری ایران، حتی نتوانسته بعضی از سلیقه های داخل کشور را نیز راضی کند، بطوریکه فرآورد ههای سنگی از ایتالیا، چین و بعضی دیگر از کشورهای اروپایی و آسیایی وارد بازار ایران می شود. تولیدات داخلی حتی قدرت رقابت در قیمت و کیفیت، با این سنگ های وارداتی را نیز ندارد. با این اوضاع چه باید کرد؟ چرا علیرغم مزیت هایی که گفته شد باز هم نمی توانیم درحد مطلوب در تولید و فرآوری و رونق بازار داخلی و خارجی سنگ موفق باشیم؟
تنگناهایی که در این راه وجود دارد از انواع مختلف است که عمده ترین آن ها را می توان به شرح زیر فهرست نمود :
-۱ چه بازار داخلی و چه خارجی نیازمند کیفیت مطلوب، تداوم عرضه یکدست محصول مورد نظر خریدار در طول زمان قراردادها، تحویل به موقع کالا در مقصد و بسته بندی مناسب است. در عمل تجربه شده که صادرکنندگان ایرانی، بدلائل مختلف نتوانسته اند رضایت مشتریان را از بابت موارد مذکور بدست آورند .
-۲ ما از سنگ های تزئینی و نمای کشورمان،نه از نظر کمیت و نه از نظر تنوع، شناخت درحد مطلوب نداریم. بسیاری از سنگ های آذرین گدازه ای و اولترابازیک و بسیاری از افق های سنگ های رسوبی و دگرگونه هستند که کیفیت آنها از نظر تولید سنگ های تزئینی بررسی نشده و نیازمند تست فرآوری هستند .
-۳ نحوه تبلیغ و ارائه اطلاعات در مورد انواع سنگ های خام، نیمه فرآورده و فرآوری شده، علیرغم تشکیل نمایشگاه های سالانه سنگ که خود قابل تقدیر است، هنوز رضایت بخش نیست .
۴ ارتباط سازمان یافته ای بین فعالیت های معدنی- صنعتی سنگ های تزئینی و نما در بخش خصوصی و دولت، به منظور هماهنگی و سیاست گذاری و طراحی آینده این حرفه وجود ندارد .
-۵ نمایشگاه های سالانه سنگ، سندیکای تولیدکنندگان سنگ، وزارت صنایع و معادن،گمرک ایران، موسسه استاندارد و دیگر موسسات و بنگاه های مرتبط با معدنکاری، فرآوری، بازار داخلی و خارجی و قوانین و مقررات مربوط به سنگ های تزئینی و نما ارتباط سازمان یافته ای با یکدیگر ندارند. موسسات تولیدکننده ماشین آلات استخراج و فرآوری خارجی سنگ و موسسات بین المللی تحقیق و توسعه در امر سنگ های تزئینی و نما با معدنکاران و تولیدکنندگان سنگ داخل ایران، ارتباط کافی ندارند .
پیشنهادها
با توجه به پتانسیل طبیعی و زمین شناسی انواع سنگ های تزئینی و نما در کشور و وجود بازار بالقوه در داخل و خارج از ایران و همچنین بومی شدن نسبی صنعت استخراج و فرآوری این محصول، زمان آن رسیده که نسبت به رفع تنگناهایی که بر سر راه توسعه صنعت سنگ وجود دارد اقدام شود.
جای بسی تأسف است که بعضی از تولیدات سنگی معادن و کارخانه های سنگ بری ایران، حتی نتوانسته بعضی از سلیقه های داخل کشور را نیز راضی کند، بطوریکه فرآورد ههای سنگی از ایتالیا، چین و بعضی دیگر از کشورهای اروپایی و آسیایی وارد بازار ایران می شود. تولیدات داخلی حتی قدرت رقابت در قیمت و کیفیت، با این سنگ های وارداتی را نیز ندارد
فهرستی از انواع تنگناها در در بالا ارائه گردید. برای رفع این تنگناها شایسته است که یک تشکل صنفی ایجاد شود. برای اینکه چنین تشکلی موفق شود می بایستی مستقل از دولت و بخش دولتی، ولی هماهنگ با سیاست های وزارت صنایع و معادن و با عضویت تمامی دست اندرکاران صنعت سنگ، تصمیم به این امر بگیرد. چنین تشکلی می تواند یک انستیتوی مطالعات صنعت سنگ، شامل طیف کاملی از بررسی های زمین شناسی، اکتشاف، استخراج، فرآوری، ماشین آلات، بازار داخلی و خارجی و استاندارد کردن تولیدات و تداوم پژوهش و توسعه را در تمامی ابعاد مذکور تدارک ببیند .
شناسایی تدریجی و سیستماتیک انواع ذخایر سنگ های تزئینی و نمای کشور و دسته بندی آن ها و ارائه راهکارهای لازم برای اکتشاف بیشتر، راهنمایی اعضای سندیکای دست اندرکاران صنعت سنگ، برای بهینه کردن استخراج، فرآوری و بازاریابی در داخل و خارج از کشور، توصیه روش های جدید و مدرن استخراج و ساب و برش و موزائیک نمودن و بسته بندی محصولات و همچنین روابط فنی و تجاری پیوسته و سازمان یافته با دست اندرکاران صنعت سنگ در کشورهای پیشرفته، بخصوص ایتالیا و بالاخره استاندارد نمودن تولیدات و تضمین تداوم کیفی و کمی محصولات عرضه شده به بازار داخلی و خارجی می تواند از وظایف چنین انستیتویی باشد. همکاری با موسسه استاندارد و تهیه ضوابط استاندارد بومی و بین المللی انواع سنگ های تزئینی و نما و رونق مصرف چنین محصولاتی در بین هندسین عمران، معماران، دکوراتورها و صنعتگران صنایع دستی سنگ نیز میتواند در چهارچوب فعالیت های انستیتوی مذکور قرار گیرد. در صورتیکه اندیشه تأسیس “انستیتوی مطالعات سنگ های تزئینی و نمای ایران” مورد پذیرش دست اندرکاران صنعت سنگ قرارگیرد می توان درباره اهداف، روش ها و طرح احداث چنین انستیتوی مطالعاتی پیشنهادهای تفصیل یتری را ارائه نمود